Chuyển ngữ ca khúc tiếng Việt - Hiện tượng gãy cánh

Một dự án tốt đẹp đã được những người viết bài cho một số trang web của Bộ VH-TT-DL, của Ủy Ban Người Việt Nam ở nước ngoài Tp. HCM, cũng như một số nhà chuyên môn trong nước không tiếc lời ca ngợi. Có người cho rằng nhóm BSP đã chắp cánh cho ca khúc Việt bay xa! Tại sao cái tâm huyết và đam mê với mục đích tốt đẹp là “để bạn bè thế giới yêu nhạc Việt có điều kiện hát và hiểu thêm nội dung ca từ ý nghĩa và nhân văn được chuyển tải trong đó” chưa kịp bay xa đã gãy cánh?

Ca khúc chuyển ngữ có ca từ được chuyển từ một ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác thường được gọi bình dân là “nhạc dịch”. Trước năm 1975, ở Sàigòn, nhà giáo Vũ Xuân Hùng đã thành công với một loạt những bài nhạc dịch khiến người nghe tưởng đó là các ca khúc Việt Nam như Búp bê không tình yêu, Chuyện phim buồn, Dòng sông tuổi nhỏ, Em đẹp như mơ, Hôm nay không sữa, Nụ hôn dưới mưa,.. Đó là những ca khúc có lời tiếng Anh, Pháp, Tây-ban-nha được dịch sang tiếng Việt, tạm gọi là “dịch xuôi”. Sau đó, người dân đã từng Sàigòn xôn xao khi nghe Diễm Xưa (Trịnh Công Sơn) được Khánh Ly hát bằng tiếng Nhật.

Nhiều năm trước, chúng ta cũng đã được nghe Mỹ Linh hát Hương Ngọc Lan (Anh Quân), Hát cho hành tinh xanh (Huy Tuấn) bằng tiếng Anh và nhiều ca khúc viết cho thiếu nhi được Nguyễn Ngọc Thiện chuyển ngữ rất tốt sang tiếng Anh hay gần đây nhất là cả một album Sun Dance của Dương Thụ được dịch từ Việt sang Anh. Đây là trường hợp “dịch ngược”. Dịch xuôi bao giờ cũng khó hơn dịch ngược. Nếu việc chuyển ngữ từ một ca khúc nước ngoài sang lời Việt không phải là một việc làm đơn giản thì chuyển ngữ ca khúc tiếng Việt sang tiếng nước ngoài phức tạp hơn nhiều phần. Ở đây, chúng tôi không bàn đến chuyện dịch xuôi mà chỉ chia sẻ đôi điều về việc dịch ngược, phức tạp hơn này để tránh những lần gãy cánh đáng tiếc.

Chuyển ngữ ca khúc, ví dụ từ Việt sang Anh, nhằm thiết lập mối quan hệ tương đương giữa ca từ tiếng Việt và bản văn tiếng Anh. Trong cách nói của người Việt, có khi chỉ cần dùng mạo từ mà không cần danh từ theo sau cũng đủ nghĩa cho câu. Ví dụ: “Tiếng đàn thánh thót vang ra từ ngôi nhà ấy”. Nhưng trong tiếng Anh, “tiếng đàn” phải được diễn tả cụ thể là tiếng của nhạc cụ gì (piano, violin,…)?

Bởi vì chữ “đàn” ở đây đóng vai trò một mạo từ (như các chữ the, a, an). Đây là nguyên nhân gây ra sự cố nực cười khi chúng ta đọc bản dịch của nhóm BSP thực hiện cho ca khúc Hà Nội Mùa Vắng Những Cơn Mưa: “Cái rét đầu đông khăn em bay hiu hiu gió lạnh” được dịch thành “The first cold of winter make your towel’s gently in the wind”. Không kể nhiều lỗi ngữ pháp tiếng Anh sơ đẳng trong câu dịch này, chúng ta thấy người dịch đã biến một hình ảnh lãng mạn, trữ tình thành khêu gợi do cách dùng sai từ “khăn”. “Khăn” ở đây đóng vai trò một mạo từ. Thay vì dịch thành “scarf” (khăn quàng cổ) BPS dịch thành “towel” (khăn tắm!). Một người bạn ngoại quốc của chúng tôi khi đọc đến đây đã nghĩ đến hình ảnh: một thiếu nữ quấn khăn tắm ra đường trong mùa đông, gió thổi bay nhè nhẹ! Mối quan hệ lệch lạc!

Qúa trình chuyển ngữ gồm các giai đoạn: giải mã ý nghĩa của ca từ gốc, và mã hóa ý nghĩa này trở lại trong ngôn ngữ cần chuyển đến. Để giải mã ý nghĩa toàn bộ của ca từ gốc, người dịch cần có kiến thức nhất định về ngôn ngữ (như ngữ pháp, ngữ nghĩa, cú pháp, từ vựng, thành ngữ và những khái niệm cùng loại) của bản văn gốc cũng như nét văn hóa của người bản xứ nơi dùng thứ ngôn ngữ cần dịch. Trên thực tế, kiến thức về ngôn ngữ chuyển đến quan trọng hơn và cần sâu hơn kiến thức về ngôn ngữ gốc. Cũng trong bài về Hà Nội nói trên, câu nhạc tiếp theo có ca từ: “Hoa sữa thôi rơi, em bên tôi một chiều tan lớp/ Đường Cổ Ngư xưa chầm chậm bước ta về” được dịch thành “Flower stop falling, you inside me after class on Co Ngu street in our step slowly return” thay vì có thể chuyển ngữ thành “…..you’re by me after school…..”.

Chúng tôi không thể nào nhịn cười được khi đọc đoạn này. Bỏ qua những lỗi sai thô thiển về ngữ pháp và cú pháp, thì câu ca từ đã được chuyển ngữ trong tiếng Anh sẽ được một người bản xứ nói tiếng Anh (Mỹ) hiểu thành: “Hoa ngừng rơi, anh vào trong em – nghĩa quan hệ tình dục – sau giờ học trên đường Cổ Ngư…..”. Hoặc ở một chỗ khác cũng trong bài hát này, cụm từ “Hồ Tây” được dịch là “Lake’s Tay” cho thấy lỗ hổng kiến thức của nhóm BSP (mặc dù gồm những bác sĩ, kỹ sư, nghệ sĩ,…) về lịch sử địa lý Việt Nam. Trong qúa khứ, hồ Tây đã trải qua ít là 6 tên gọi khác nhau (Đầm Xác Cáo, Hồ Kim Ngưu, Hồ Lãng Bạc, Dâm Đàm, Tây Hồ, Đoài Hồ). Năm 1573 để tránh tên húy của vua Lê Thế Tông (Duy Đàm) người ta đã đổi từ tên Hồ Dâm Đàm thành Tây Hồ. Tây hồ không có nghĩa là “hồ ở phiá Tây thành phố” mà nhằm so sánh với Tây Hồ ở Hành Châu (Trung Quốc). Vì vậy nên dịch thành “Tay lake” nếu muốn coi như một tên riêng. Trong CD “Tình ca 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội” này còn nhiều chỗ dịch cẩu thả “khủng” khác. Thế mà nhiều người đã vội mơ ước loại sản phẩm này nhanh chóng được quảng bá để cho bạn bè các nơi hiểu về văn hóa và tính cách Việt!

Khi chuyển ngữ ca từ Việt sang một ngôn ngữ khác, còn có một yếu tố quan trọng khác cần phải được lưu ý. Dấu giọng của tiếng Việt phong phú, có 6 loại khác nhau. Người Việt nói như hát. Do đó, ca từ trong ca khúc Việt thường được dệt bằng những quãng nhạc cách bậc, nhảy quãng xa chứ ít dùng quãng liền bậc hoặc nhiều nốt cùng cao độ như ca từ tiếng Anh, tiếng Pháp,…Ngoài ra trong những ngôn ngữ có chú trọng đến sự nhấn âm (stress, accent) như tiếng Anh, tiếng Ý, thì nếu chỉ dịch thuật rồi ráp lời vào phần nhạc đôi khi sẽ tạo ra cách phát âm khôi hài, làm khó hiểu, có khi sai nghĩa. Nếu hát lời tiếng Anh với quãng nhạc trong ví dụ dưới đây sẽ rất khôi hài, trong khi lại phù hợp với ca từ tiếng Việt. Hiện tượng khôi hài này có trong hầu hết các ca khúc mà nhóm BSP đã dịch và đưa lên mạng theo dạng video clip.

Đã như thế, nhóm BSP còn thực hiện cả một trang web gồm những ca khúc Việt chuyển ngữ sang tiếng Anh theo kiểu “chết người” như trên. Một vài người trong giới báo chí và âm nhạc đã vội nhận xét “qua đó bạn bè bốn phương hiểu thêm được tính cách của dân tộc VN” hoặc đánh giá là “Chuyển ngữ lời ca sát nghĩa”. Để đánh giá sự thành công của một bản dịch, người ta dựa vào 2 tiêu chuẩn: tính trung thực và tính minh bạch. Tính trung thực thể hiện ở bản dịch diễn đạt chính xác ý nghĩa của bản văn gốc mà không cần thêm bớt gì vào.

Tính minh bạch cho thấy cách trình bày bản dịch rõ ràng đối với người bản xứ của ngôn ngữ chuyển đến, giống như nó được viết ra từ chính ngôn ngữ đó. Tiếng Việt là một loại ngôn ngữ đơn âm (một vần) trong khi tiếng Anh, Pháp, Đức, Ý,… là ngôn ngữ đa âm (nhiều vần). Thường một từ tiếng Việt (có 1 vần hoặc từ ghép có 2 vần) thường tương đương với một từ có nhiều vần của ngôn ngữ chuyển đến. Do đó, kiểu dịch “từ theo từ” như ở các máy dịch thuật thường đưa ra những kết qủa “cười ra nước mắt”. Đây là trường hợp chuyển ngữ ca khúc Việt sang tiếng Anh của nhóm BSP. Chúng ta hãy xem phần dịch tựa một số bài hát trong CD này để thấy rõ cái khôi hài ấy: Hà Nội niềm tin và hy vọng (Hanoi is the faith and hope), Hà Nội mùa thu (Ha Noi’s autumn), Một đời người một rừng cây (A human life a forest of trees), Có phải em mùa thu Hà Nội (Are you the autumn in Hanoi), Bất chợt Sài Gòn nhớ Hà Nội (Suddenly Saigon miss Hanoi), Sài Gòn đẹp lắm! (Saigon’s so nice!), Dư âm (Echo of love)...

Và sau khi đọc dòng nhận xét sau đây, được nhiều trang web trích đăng: “Ca khúc Hà Nội mùa vắng những cơn mưa có lời ca bằng tiếng Anh qua tiếng hát của Vân Anh, một ca sĩ không chuyên chưa thật xuất sắc nhưng nghe rất lạ và mới mẻ.” chúng tôi đã tìm đến clip của bài hát với giọng ca này. Thật sự chúng tôi đã “tá hỏa tam tinh” khi nghe cô gái ấy hát tiếng Anh. Cái kiểu phát âm tiếng Anh theo phiên âm sang tiếng Việt như “flower” được hát thành “phờ-lao-ơ”, “class” được hát thành “cơ-lát” thì thật là “bó tay chấm com”! Chúng tôi chỉ còn biết kêu gọi lương tâm và trách nhiệm nghề nghiệp của những người đang muốn chắp cánh cho ca khúc Việt bay xa!